“रिस्क ” चा इतिहास

निरोगी जीवनशैली म्हटली की आयुर्वेदाचा उल्लेख येणारच . आयुर्वेदात निरोगी जीवनशैली कशी असावी किंवा काय करावे आणि काय टाळावे ह्याबद्दल मार्गदर्शन आहे . ह्यातील काही गोष्टी आजही उपयोगी ठरतात आणि काही गोष्टी कालबाह्य झाल्या आहेत असे माझ्या काही आयुर्वेदात तज्ञ असलेल्या डॉक्टर मित्रांचे मत आहे . माझा आयुर्वेदात अभ्यास नसल्यामुळे मी त्यावर काही बोलणे टाळिन . पण आजकालच्या अल्योप्याथी किंवा आधुनिक मेडिसिन मध्ये आपण निरोगी जीवनशैली हा शब्द्प्रचार मुख्यत्वे हृदयविकाराच्या, डायबेटीस  किंवा स्ट्रोक (अर्धांगवाय किंवा लकवा)ह्यांच्या संदर्भात करतो . हे आजार जीवनशैलीशी निगडीत आजार म्हणून ओळखले जातात आणि म्हणून ह्या आजारांपासून बचाव करणारी जीवनशैली चांगली व ज्या गोष्टींमुळे हे आजार होण्याची शक्यता वाढते त्या गोष्टी वाईट . ह्या आजारांपैकी संशोधकांचे लक्ष वेधले ते हृदयरोगाने .

१८१२ मध्ये ज्योन वॉरेन ह्या डॉक्टरने लिहिलेला एक लेख माझ्या वाचण्यात आला . हृदयविकारामुळे छातीत दुखण्याला अंजायना म्हणतात . अंजायनाचे प्राथमिक वैद्यकीय वर्णन ह्या लेखामध्ये केलेले आहे . त्या काळात छातीत दुखण्याचे कारण किंवा त्याचा परिणाम ह्याची फारशी माहिती डॉक्टरांना नव्हती . फार काय तर आपले हृदय कसे काम करते ह्याबद्दल  माहितीही वैद्यकशास्त्राला तशी नवीनच होती . विलियम हार्वे ह्यांनी सतराव्या शतकात हृद्य आणि रक्तवाहिन्या कश्या काम करतात हे प्रयोगानुसार सिद्ध केल्यानंतरच  थोडेफार कळू लागले . त्याआधी आपले हृद्य ‘न्युमा’ नावाचे जीवनद्र्व्य तयार करते असा काहीसा समज होता . असो . पुढे रक्ताभिसरण कसे होते हे चांगले कळण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न झाले. १८१२ च्या लेखात छातीत दुखणाऱ्या रुग्णाच्या रक्तवाहिन्या मध्ये काहीतरी दोष असून हृदयात बिघाड झाल्याची शक्यता मांडली आहे . त्या काळातील काही इलाज आज अतिशय विचित्र वाटतात . उदाहरणार्थ त्या काळात अशा रुग्णाचे रक्त काढल्या जाई .त्या काळात  रक्त काढणे हा बर्याच आजारांवर उपाय समजल्या जाई . काही वेळेस रक्त काढल्याने हृदयावरील ताण कमी होऊन काही रुग्णांना थोडाफार फायदाही होऊ शकेल पण बर्याच रुग्णांची तब्येतही ढासळत असे . हे रक्त किती प्रमाणात काढायचे हे डॉक्टर ठरवत . ही प्रथा बरीच प्रचलित होती . काही लोक तर रक्त काढणे (ब्लड लेटींग) हे रोग टाळण्यासाठी उत्तम म्हणून निरोगी लोकांचेही रक्त काढीत . रोबिन हूड च्या गोष्टीतही रोबिन हूड म्हातारा झाल्यावर अशा पद्धतीने त्याचे रक्त काढल्याचा उल्लेख आहे .हे रक्त काढण्यासाठी नस कापन्याशिवाय इतरही उपाय लोक करीत . शरीरातील रक्त काढण्यासाठी लीच किंवा जळवांचा वापर करण्याची प्रथा ही तिथून आली . निरोगी जीवनशैलीची ही संकल्पना आजच्या काळात अगदीच चुकीची वाटते .

१८१२ मध्ये अंजायना विषयी लेख प्रकाशित झाल्यानंतर तब्बल एका शतकानंतर १९१२ मध्ये जेम्स हेरिक नावाच्या डॉक्टरांनी हृदयाच्या रक्तवाहिनीमध्ये रक्त गोठल्यामुळे हृदयविकाराचा झटका येतो हे सिद्ध केले . हृदयविकाराच्या आजाराच्या संशोधनात हा लेख क्रांतिकारी ठरला . त्या काळातील हृदयरोगावरील उपचार हे आजच्या मानाने अगदीच प्राथमिक स्वरूपाचे होते  पण  त्यांच्या संशोधनामुळे  हृदयरोग किंवा हार्ट अटयाक कसा होतो हे आता समजू लागले होते . तरीही तो कशामुळे होतो हे अजून कोडेच होते . बरेचशे आजार हे जीवजंतू मुळे होतात पण हृदयरोग किंवा रक्तवाहिन्यांचे आजार (अथेरोस्क्लेरोसीस ) हे जीवजंतूमुळे होत नाहीत . ते वाढत्या वयानुसार होणार्या बदलांमुळे होतात असा एक समाज होता . पण हृदयविकार व स्ट्रोक ह्यांचे वाढते प्रमाण बघून अमेरिकेतील फ्रेमिन्घम ह्या गावात १९४२ मध्ये  एक प्रयोग सुरु करण्यात आला. हा प्रयोग म्हणजे खूप हायफाय तंत्रज्ञान वगैरे किंवा चित्रपटाला शोभेसा वैज्ञानिक प्रकल्प नव्हता . फ्रेमिन्घम  मधील ५२०९ स्त्री-पुरुषांना निवडण्यात आले. ही मंडळी ३० ते ६२ वर्षे ह्या वयोगटातील होती . पुढील २० वर्षे ह्या लोकांच्या आरोग्यविषयक नोंदी ठेवायच्या . बस . एवढाच हा प्रयोग . अगदी निरस वाटावा असा हा प्रयोग आहे . पण आजच्या वैद्यकशस्त्रापासून ते घराघरापर्यंत ह्या प्रयोगाचा प्रभाव पडला आहे . साध्या कल्पना जग गाजवतात त्याचे हे उदाहरण म्हणता येईल  . ३० ते६२ ह्या वयातील मंडळींची वैद्यकीय तपासणी व जीवनशैलीतील महत्वाच्या घटकांची नोंद करण्यात आली . त्यानंतर ठराविक अंतराने त्यांच्या पुन्हा पुन्हा मुलाखती घेऊन त्यांच्या जीवनशैली आणि वैद्यकीय नोंदी ठेवण्यात आल्या . ह्यात लोकांना अमुक करावे , तमुक करू नये असे बंधन नव्हते . अर्थातच प्रत्येकाची वैयक्तिक माहिती नावासकट उघड होणार नाही ह्याची हमी आणि काळजी घेण्यात आली .काळानुसार काही लोकांना हृदयविकार झाला आणि काहीना झाला नाही . त्यामुळे ज्यांना हृदयविकार झाला त्या लोकांच्या आणि ज्यांना झाला नाही त्या लोकांच्या जीवनशैलीत काय साम्य आहे आणि काय वेगळेपण आहे ह्याचा अभ्यास करणे शक्य झाले . ह्यातून जीवनशैलीतील काही घटक हे हृदयविकारासाठी घातक किंवा ‘रिस्की’ आहेत असे दिसून आले . स्मोकिंग हा सर्वप्रथम ओळखला गेलेला रिस्क घटक . त्यानंतर ह्या प्रयोगातून मिळालेल्या माहितीतून कोलेस्तेरोल ची वाढलेली पातळी, उच्च रक्तदाब किंवा हाय ब्लड प्रेशर  असल्यास हृदयविकार होण्याची शक्यता वाढते हे कळले . त्याचप्रमाणे एच डी एल कोलेस्टेरोल आणि शारीरिक व्यायाम ह्यामुळे हृदयविकाराचा धोका कमी होतो हे कळले . वीस वर्षे मेहनत करून व वरवर रटाळ व निरस वाटणाऱ्या प्रयोगातून जी माहिती मिळाली त्यामुळे रक्तवाहिनीतील आजारांचे गुपित उघडायला सुरुवात झाली . ह्या माहितीच्या आधारे खात्रीशीर अंदाज बांधता येऊ लागले आणि ह्या प्रयोगाचे महत्व जगाला कळू लागले . २० वर्षानंतर हा प्रयोग बंद न करता सुरु ठेवण्यात आला . पुढच्या पिढ्या आणि फ्रेमिन्घम मध्ये स्थलांतरित झालेले नवीन लोकही ह्या प्रयोगात सामील करण्यात आले . पुढे वेगवेगळ्या छोट्या प्रयोगांमधून ही माहिती पडताळून बघण्यात आली . डॉक्टर आपल्या रुग्णामधील जीवनशैलीतील घटक ह्या रिस्क घटकांशी पडताळून पाहू लागले . ह्यातून आपल्या जीवनशैलीतील काही घटक चांगले आणि काही घटक वाईट असे म्हणयला सुरुवात झाली आहे . फ्रेमिन्घम हार्ट स्टडी मधील रिस्क घटक एकत्र करून एक ‘रिस्क स्कोर ‘ बनवण्यात आला आहे . इंटरनेटवर आपण स्वतः आपला रिस्क स्कोर काढून बघू शकतो . ह्यात आपले वय , स्त्री /पुरुष, आपले वजन आणि उंची (बी एम आय), डायबेटीस किंवा हाय ब्लड प्रेशर आहे किंवा नाही , स्मोकिंग , आणि कोलेस्टेरोल अशी माहिती लागते . त्यातून पुढील १० वर्षात आपल्याला हृदयविकार होण्याची किती टक्के रिस्क आहे हे आपल्याला मोजता येते .

क़्यु रिस्क २ नावाचे (QRISK2) नावाचे आणखी एक रिस्क क्याल्क्युलेतर नेटवर उपलब्ध आहे . ह्यात आपल्याला हृदयविकार व डायबेटीस ची रिस्क किंवा पुढील दहा वर्षात आपल्याला डायबेटीस होण्याचा किती टक्के धोका आहे हे काढता येईल .

वाढलेले वजन , धुम्रपान , कोलेस्तेरोल , डायबेटीस किंवा हाय बी पी ह्या मुळे हृदयविकार होतोच असे नाही . तुम्ही स्मोकिंग केल्यानी तुम्हाला लगेच हृदयविकार होईल किंवा हार्ट अटयाक येईल असे नाही . पण स्मोकिंगमुळे पुढील १० वर्षात किंवा पुढील ३० वर्षात तुम्हाला हृदयविकार होण्याची रिस्क किती टक्के वाढते हे तुम्ही स्वतः मोजू शकता . तुमचे वजन कमी केल्याने किती टक्के धोका कमी होतो हे सुद्धा तुम्ही बघू शकता . वय किंवा तुम्ही स्त्री आहात कि पुरुष हे आपण  बदलू शकत नाही पण जीवनशैलीतील काही घटक आपण नक्कीच बदलू शकतो  व हृदयविकाराची रिस्क कमी करू शकतो .

जीवनशैलीतील ह्या रिस्क घटकांकडे आपले लक्ष फ्रेमिन्घम हार्ट स्टुडी ने वेधले . त्यानंतर जीवनशैलीशी निगडीत इतर आजारांच्या बाबतीत ह्या घटकांची तुलना होऊ लागली .उदाहरणार्थ  स्मोकिंग्मुळे  कर्करोग होण्याची रिस्क वाढते हे काही अभ्यासकांच्या लक्षात आले . आज जीवनशैलीतील काही घटक चांगले किंवा काही घातक असे आपण शास्त्रीय माहितीच्या आधारावर म्हणू शकतो . पण अनेक घटक चांगले किंवा वाईट म्हणावेत असा शास्त्रीय पुरावा अजूनही आपल्याकडे नाही . फ्रेमिन्घम स्टडी सारखे प्रयोग आपले ज्ञान वाढवत आहेत . आपले ज्ञान असेच वाढो आणि पुढच्या पिढ्यांना त्याचा उपयोग होवो !