अंतर्दृष्टी: आजाराच्या निदानामागची प्रक्रिया

आपण डॉक्टरकडे गेल्यावर डॉक्टर आपल्या आजाराचे निदान करतात. आपल्याला वेगवेगळे त्रास होतात, बरीच लक्षणे दिसतात आणि त्यातून डॉक्टर नेमका आजार शोधतात. आपल्याला त्रास का झाला ह्याचं उत्तर मिळते. सोबतच त्या आजाराचा ठराविक उपचार करता येतो. हे निदान करताना डॉक्टरांच्या डोक्यात काय प्रक्रिया चालते ह्याचं कुतूहल बऱ्याच लोकांना वाटतं. अगदी सखोल तर नाही पण ह्या प्रक्रियेचं एक रेखाचित्र तुमच्यासमोर मांडणार आहे. सोबतच निदानासाठी आवश्यक तपासण्यांबद्दल थोडेसे सांगणार आहे.

आजारांच्या निदानाचा पाया असतो वैद्यकीय ज्ञान. आजाराचे आणि आपल्या शरीराचे वेगवेगळे पैलू शिकून हे ज्ञान मिळते. याची सुरुवात जरी वैद्यकीय महाविद्यालयात झाली तरी आयुष्यभरात डॉक्टर शिकतच असतात. ह्या ज्ञानाचा वापर निदान आणि उपचार करताना करण्यासाठी बरीच कौशल्ये वापरावी लागतात. कारण निदानासाठी आवश्यक असलेली माहिती सहज मिळत नाही. ती बरेचदा शोधावी लागते.

निरीक्षण कौशल्य:

डॉक्टरांना त्यांच्या ज्ञानासोबतच इतर अनेक कौशल्यांची गरज असते . त्यातील एक महत्वाचे कौशल्य म्हणजे निरीक्षण . एखाद्या कुशल नजरेतून खूप महत्वाची माहिती टिपल्या जाते. जितकी जास्त माहिती, तितके अचूक निदान! आर्थर कोनन डॉयल ह्यांनी जगतील सर्वात प्रसिद्ध काल्पनिक पात्र तयार केले. डिटेक्टीव शेरलॉक होल्म्स आजही खूप फेमस आहे. आपल्याला छोट्या बारकाव्यावरून क्लिष्ट गुपिते उलगडणाऱ्या शर्लोक होल्म्सचे कौतुक वाटते ! हे काल्पनिक पात्र खरे म्हणजे एका डॉक्टर वर आधारित आहे.

आपल्या एका डॉक्टर गुरूंच्या निरीक्षण कौशल्याने प्रभावित होऊन डॉयल ह्यांनी ‘शर्लोक होल्म्स’ चे पात्र उभे केले. शर्लोक होल्म्स चे निरीक्षण कौशल्य आणि त्या निरीक्षणांवरून तर्कसंगत अनुमान काढण्याची क्षमता जबरदस्त आहे. आर्थर कोनन डॉयल ह्यांचे गुरुवर्य असेच प्रतिभावंत होते . ते रुग्णाला फक्त बघूनच त्याचा व्यवसाय, त्याचे सामाजिक व आर्थिक जीवन कसे आहे , त्याला काय व्यसने आहेत इत्यादी अचूक ओळखून सगळ्यांना चकित करत . त्याकाळातील इतर डॉक्टरही अशा निरीक्षण कलेत निपुण असत . आजही वैद्यकीय शिक्षणात निरीक्षणासाठी नजर तरबेज करण्यावर बराच भर दिला जातो.

पेशंट खोलीत शिरताना पासून त्याचे निरीक्षण करणे आवश्यक असते . तो कसा चालतो , कसा उभा राहतो , कसा बोलतो ह्यावरून वेगवेगळ्या आजारांची लक्षणे ओळखता येतात . काही अंदाज बांधणे सोपे असते. उदा: धाप लागल्यामुळे एक वाक्यही बोलू न शकणाऱ्याला श्वास घ्यायला त्रास होतोय . किंवा पोटावर हात धरून कळवळनाऱ्या रुग्णाच्या पोटात दुखत असेल हे ओळखणे तसे सोपे असते . पण काही लक्षणे ह्यापेक्षा छुपी असतात . चाणाक्ष आणि अनुभवी डॉक्टरांची नजर अशी लक्षणे हेरते . पण फक्त अशा निरीक्षणातून निदान नेहमीच अचूक होते असे नाही. अधिक माहिती मिळवण्यासाठी अधिक कौशल्याची गरज पडते.

शारीरिक तपासणी:

निदान अचूक होण्यासाठी जास्तीत जास्त माहितीची गरज असते. निरिक्षणातून मिळालेल्या माहिती पेक्षा जास्त माहिती मिळविण्यासाठी डॉक्टर शारीरिक तपासणी करतात . हात लावून पोट दाबून बघतात , स्टेथोस्कोप लावून आवाज ऐकून बघतात . बोटांनी ठोकून आवाज करून तपासतात . ह्याला पर्कशन म्हणतात . ही पद्धत ब्यारल मध्ये किती पाणी/द्रव आहे हे बघण्यासाठी ते ठोकून बघण्याचा क्लुप्तीवरून आली आहे . ह्या सगळ्या तपासण्या शरीराच्या आत काय चालले आहे हे बघण्यासाठी चाललेली धडपड असते . जे डोळ्यांनी दिसत नाही त्याचा अंदाज इतर ज्ञानेद्रीये वापरून करायचा .

ही चिकित्सेची कौशल्ये निदानाच्या प्रक्रियेत खूप महत्वाची असतात . पण त्यांना बऱ्याच मर्यादाही पडतात . कौशल्य हे व्यक्तीनुसार बदलते . काही लोक कमी तर काही जास्त कुशल असू शकतात . एखादे कौशल्य मिळवण्यासाठी बराच काळ मेहनत करावी लागते. तोपर्यंत त्या व्यक्तीला बर्याच चुकांमधून शिकावे लागते. चिकित्सेच्या कौशल्याचे स्वतः चे अनुभव दुसऱ्याला समजावून सांगणे हे सुद्धा एक आव्हानच असते . वैद्यक शास्त्राने ह्या कलेला एका शास्त्रात रुपांतरीत करण्यासाठी खूप प्रयत्न आणि कष्ट केले . तरीही ह्या पद्धतीने केलेले निदान अचूक होण्याची शक्यता कमी असते . अशा वेळी तंत्रज्ञान उपयोगी पडते . वैद्यकशास्त्राने तंत्रज्ञानाचा सढळ हाताने उपयोग केल्याने आजचे जीवन सोपे झाले आहे .

निदान आणि तंत्रज्ञान:

विल्हेम रोएंटजन ह्या जर्मन वैज्ञानिकाने १८९५ मध्ये क्ष किरणांचा (X rays) शोध लावला आणि एका नवीन वैद्यकीय क्रांतीची सुरुवात झाली . क्ष किरणांच्या मदतीने शरीराचा आत बघण्याची एक नवीन दृष्टी आपल्याला मिळाली. शरीरातील हाडांची परिस्थिती , त्यांना झालेली इजा , फुफ्फुसात झालेला न्यूमोनिया , हृदयाभोवती जमा झालेले पाणी , पोटातील आजार ह्यासारख्या बर्याच गोष्टींचे सरळ फोटोच काढता यायला लागले. अर्थातच आपल्या साध्या डोळ्यांना लगेच कळतील असे हे फोटो नसले तरीही थोड्या सरावाने शरीराच्या आतील अवयव व हाडे ह्यांची खुशाली आपल्याला कळू शकते . क्ष किरणांमुळे निदान सोपे आणि बिनचूक होऊ लागले . शतकानंतर आजही क्ष किरण वैद्यकीय निदानाचा अविभाज्य घटक आहे .

क्ष किरणानंतर बऱ्याच कालावधीने सोनोग्राफीच्या किंवा अल्ट्रासाउंड तंत्रज्ञानाचा उपयोग वैद्यक शास्त्रात व्हायला लागला . जे काही अवयव क्ष किरणांनी पुरेसे नीटसे दिसत नव्हते ते सोनोग्राफीने दिसू लागले . क्ष किरणांपेक्षा खुपच सुरक्षित असलेले हे तंत्रज्ञान गरोदर आई आणि बाळांसाठी वरदान ठरले. पोटातील अवयव बघण्यासाठी ह्याचा सढळ उपयोग होऊ लागला . आता शरीराच्या आतील अवयवांचा विडीयो बघणे शक्य झाले . हृदय कसे सुरु आहे हे साक्षात बघणे सहज शक्य झाले .(ह्यालाच इको किंवा इकोकार्डीओग्राफी म्हणतात) . अवयवांची रचनाच नाही तर अवयवांची क्रिया कशी चालते ह्याची बरीचनवीन माहिती ह्या तंत्रज्ञानाने आपल्याला कळली .आजारांचे निदान आणखी सोपे होऊ लागले .

क्ष किरण आणि सोनोग्राफी सारख्या तंत्रज्ञानालाही मर्यादा आहेत पण त्या मर्यादांसहितही ते खूपच उपयोगी आहे . त्यांनी निदानाची प्रक्रिया इतकी सोपी झाली की कौशल्यांवर विसंबून राहण्याची गरजच थोडी कमी झाली. आता थोडी कमी कौशल्य असेलेले (पण सारखेच ज्ञान असलेले) डॉक्टर उत्तम निदान करू लागले . निदानामध्ये मतभेद होण्याची शक्यता कमी झाली . निदान लवकर आणि बिनचूक होऊ लागले . शस्त्रक्रिया आणि वैद्यकीय प्रक्रिया जास्त सुरक्षित झाल्या.

वैद्यकीय ज्ञान , कौशल्ये व आधुनिक तंत्रज्ञान ह्यांच्या समन्वयातून आपण आज गंभीर आजारांवर मात करू शकतो, जटील शस्त्रक्रिया पार पाडू शकतो आणि अत्यवस्थ रुग्णाचा जीव वाचवू शकतो . ज्ञान, कौशल्ये आणि तंत्रज्ञान ह्यातील कुठल्याही एका बाबतीत हलगर्जी करून चालणार नाही. उपचार हे रुग्णासाठी सुरक्षित असले पाहिजे ह्यावर सगळ्यांचे एकमत आहे . म्हणूनच अनुभवी आणि कुशल डॉक्टर सुद्धा वेळोवेळी तंत्रज्ञान आणि तपासण्यांचा उपयोग करतात. क्ष किरण आणि सोनोग्राफी हे डॉक्टरांचे नवीन ज्ञानेंद्रिय झाले आहे .

डॉ विनायक हिंगणे