जागतिक महिला दिनाच्या सगळ्यांना शुभेच्छा! आज आपण पूर्ण जगासोबत महिला दिन साजरा करतोय. समाजात आणि वैयक्तिक पातळीवर महिलांना समान वागणूक व समान अधिकार मिळावेत म्हणून कितीतरी स्त्रीपुरुष झटत आहेत. तरीही आज स्त्रियांना सामाजिक विषमतेला आणि रुढींना सामोरे जावे लागते. ह्या सामाजिक विषमतेचा आणि जाचक रुढी प्रगतीत आणि आरोग्यात अडथळा ठरत आहेत.
काही दिवसांपूर्वी लोकसत्ता मध्ये ‘होय मी बंडखोरी केली’ हा लेख वाचला. त्यात वेगवेगळ्या स्त्रियांनी आपल्या आयुष्यातील संघर्षाचे आणि बंडखोरीचे क्षण लिहिले होते. त्यातील बरेचशे अनुभव हे मासिक पाळीशी संबंधित होते. गेल्या काही दशकातील हे एकत्रित अनुभव ऐकून आपल्या समाजाची कीव येते आणि स्त्रियांना आजही किती त्रासाला सामोरे जावे लागते ह्याची झलक दिसते. मासिक पाळी बद्दल गैरसमज आणि अज्ञान आजकाल व्हाट्सअप आणि फेसबुक सारख्या सोशल मेडिया वरील पोस्ट मध्ये दिसून येते. घरात वेगळी वागणूक, मंदिरात जाऊ नये इत्यादी बंधने अश्या अनेक प्रकारे मासिक पाळीचा बाऊ केल्या जातो. ह्या पद्धती आणि रीती इतक्या रुजल्या आहेत की ह्या नैसर्गिक वाटाव्या आणि पाळी हा आजार वाटावा. पाळी ही सामान्य नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. तो काही आजार नाही किंवा पाळी मुळे कुठलाही आजार पसरत नाही. जगातल्या सर्वच निरोगी स्त्रियांना मासिक पाळी येते. आणि कुठल्याही खुळचट प्रथा न पळता जगणाऱ्या बायका आणि त्यांची कुटुंब व्यवस्थित जगतात. मग आपल्या समाजात अजूनही स्त्रियांना पाळीच्या वेळी अस्पृश्य किंवा साथीच्या रोग्यांसारखं का वागवल्या जातं तेच कळत नाही. बऱ्याचशा स्त्रियांवर ह्या प्रथा लादल्या जातात. ह्याचा मानसिक ताण सहन करणे किंवा त्यांच्या कम्फर्ट झोन च्या बाहेर निघून बंड करणे असे दोन कठीण पर्याय स्रीयांसमोर उरतात. ह्या प्रथांचा संबंध फक्त शिक्षणाशी किंवा अज्ञानाशी नाही. सुशिक्षित लोक जेव्हा ह्या प्रथा कशा बरोबर आणि शास्त्रोक्त आहेत असे सांगतात तेव्हा काय बोलावे! आपली संस्कृती, देवधर्म इत्यादींशी जोडल्यामुळे मासिक पाळीचा संबंध पवित्रता किंवा शुद्धतेशी जोडला गेला आहे. त्यामुळे पाळी अपवित्र समजण्यासारखे गोंधळ होतात. समजत असून सुद्धा धार्मिक गोष्टी म्हणून ह्या प्रथांना कुणी सहसा विरोध करत नाही.थोडीशी जाणीव ठेऊन आणि वैज्ञानिक विचार ठेऊन बघितल्यास आपल्याला कळेल की मासिक पाळी असलेली स्त्री ही एक सामान्य स्त्री असते आणि ती सामान्य स्त्री प्रमाणे सगळं काही करू शकते. मासिक पाळीविषयी प्रथांना फाटा देऊन आपण समाजाच्या आरोग्यासाठी खूप मोठी मदत करू शकतो.
स्तनपान हासुद्धा एक महत्वाचा विषय. मासिक पाळी पेक्षा ह्या विषयाकडे बघण्याचा समाजाचा दृष्टीकोन थोडा वेगळा आहे. स्तनपान नैसर्गिक म्हणून ते सहज आणि सोपे आहे असा एक मोठा समज आहे. हा समज कसा चुकीचा आहे ह्याचा अनुभव आम्ही दोघांनी इतक्यातच स्वतः अनुभवला. लहान बाळाला आईची आणि आईला बाळाची सवय होणे, बाळाला स्तनाला लावताना पहिले काही दिवस उडणारा गोंधळ, बाळाला पुरेसे दूध मिळते आहे कि नाही इत्यादी अनेक प्रश्न आणि समस्यांना आम्ही सामोरे गेलो. आमच्या इतर डॉक्टर मित्रमैत्रिणींनाही अशाच समस्यांना सामोरे जावे लागले आहे. स्तनपानाविषयी सगळी पुस्तकी माहिती असूनही प्रॅक्टिकल च्या वेळी होणारा गोंधळ हा स्तनपानातील एक अडथळा आहे. अशा वेळी ब्रेस्ट फिडिंग सपोर्ट ग्रुप ची खूप मदत होते. इथे इंग्लंड मध्ये स्तनपान करणाऱ्या स्त्रियांना मदत करायला स्तनपानाविषयी अभ्यास असल्येला व त्याविषयी मदत करण्याचा अनुभव असलेल्या स्त्रिया असतात. त्या अडचण असल्यास प्रत्यक्ष देखरेखीखाली स्तनपान करायला मदत करतात. मुख्य म्हणजे त्यांचे अनुभव सांगून नवीन आईचा आत्मविश्वास वाढवतात. त्यांचे प्रोत्साहन खूप महत्वाचे ठरते. पुढे त्या आईचा पाठपुरावा ठेऊन काही अडचण येत नाही ना ह्याची खात्री करतात. भारतात असे ब्रेस्ट फिडिंग सपोर्ट ग्रुप आहेत पण त्यांची संख्या कमी आहे. स्तनपान नैसर्गिक असले तरीही नविन मातांना सपोर्ट आणि काळजीची गरज असते.ज्यांना स्तनपानाचा अनुभव आहे त्यांनी आपल्या जवळच्या नवीन मातांना स्तनपान करण्यास प्रोत्साहित करण्यासाठी ब्रेस्ट फिडिंग सपोर्ट ग्रुप ला मदत करता येईल किंवा स्वतः असा ग्रुप सुरु करता येईल.शासनानेही ह्या बाबतीत अधिक लक्ष देण्याची गरज आहे. स्तनपाना बाबत इथल्या ब्रेस्ट फीडिंग सपोर्ट टीम शी बोलताना आणखी एक महत्वाचा मुद्दा लक्षात आला. आपल्याकडे स्तनपान न करणाऱ्या आईकडे फारच नकारात्मक नजरेने बघितले जाते. स्तनपानाचे फायदे आई आणि बाळ दोघांनाही होतात आणि हे फायदे खूप आहेत! स्तनपान हा बाळासाठी सर्वोत्तम आहार आहे. पण काही स्त्रिया स्तनपान न करण्याचा पर्याय निवडतात. त्यामागे बरीच कारणे असू शकतात. येथील ब्रेस्ट फीडिंग सपोर्ट च्या लोकांनीं आम्हाला सांगितले की असा निर्णय घेणाऱ्या स्त्रियांचा निर्णय सुद्धा सहज व पूर्वग्रह न ठेवता मान्य केला जातो. स्त्रियांना त्यांचे निर्णय घेण्याचे स्वातंत्र्य तर आहेच पण त्यांच्या निर्णयाचा आदरही तेवढ्याच सहजतेने होतो.आपल्याकडील मासिक पाळीच्या प्रथांपेक्षा अगदी वेगळी अशी ही संकल्पना सुखद वाटते!
गरोदर अवस्थेपासून तर बाळाच्या संगोपणापर्यंत सगळ्याच गोष्टींमध्ये पुरुषांचा समान सहभाग असणे आवश्यक आहे.गरोदरावस्था आणि स्तनपान ह्यांच्या वेळी नेहमीच्या आहारापेक्षा जास्त कॅलोरी आणि अधिक प्रोटिन्स किंवा प्रथिनांची गरज असते. हार्मोन्स मधील बदलांमुळे शारीरिक आणि मानसिक बदल घडत असतात. त्यांना मानसिक आधाराची गरज असते.छोट्या कुटुंबांमध्ये नवीन आईची काळजी घ्यायला कुणी नसते तर काही मोठया कुटुंबांमध्ये नवीन बाळाकडे सगळ्यांचे लक्ष जाऊन आईकडे मात्र दुर्लक्ष होते. नोकरी , व्यवसाय किंवा इतर काम करणाऱ्या स्त्रियांना बाळासोबत घर आणि त्यांचे काम अशा सर्व पातळींवर लक्ष पुरवावे लागते. अशा वेळी पुरुषांनी पुढाकार घेऊन नवीन आईची काळजी घेणे आवश्यक असते. लहानग्यांच्या संगोपनात पुरुषांची भूमिका खूप मोठी आणि महत्वाची आहे. माझे मित्र, नातेवाईक इत्यादी बरीच पुरुष मंडळी उत्साहाने मुलांच्या संगोपनात सहभागी होताना दिसतात. चूल आणि मूल ही फक्त महिलांची जबाबदारी न राहता दोघेही मिळून हे काम करताना दिसतात. समानते कडे होणाऱ्या वाटचालीचे हे एक लक्षण म्हणता येईल. आपण केलेले छोटे कामही मोठाले बदल घडवू शकतात. जागतिक महिला दिवसाच्या सगळ्यांना पुन्हा एकदा शुभेच्छा!
