छातीची पट्टी

मराठीत ईसीजी ला काय म्हणायचं? अगदी शास्त्रीय भाषांतर म्हणजे “हृदयाचा विद्युत आलेख” वगैरे काहीतरी किचकट होईल. म्हणून सर्वसामान्यांना कळावं म्हणून “छातीची पट्टी”. सिनेमा ,टीव्ही किंवा चित्रात हमखास चुकीचा दाखवला जाणारा हा आलेख आहे. “फ्लॅट लाईन झाली म्हणजे संपलं!” हे मात्र खरं आहे! तेवढं दाखवायला चित्रपटात ईसीजी पुरेसा असतो. पण ह्यापेक्षा जास्त सर्वसामान्य जनतेला कळणं कठीण असतं. ईसीजी मधील बारकावे ओळखणे आणि त्यावरून निदान करणे हे फक्त तज्ञ डॉक्टरांना शक्य असतं. अश्या वेळी ईसीजी ही सामान्यांसाठी गूढ बनून राहतो. ईसीजी विषयी लोकांना म्हणूनच कुतुहलही वाटतं. माझे डॉक्टर नसलेले बरेच मित्र मला नेहमी ईसीजी विषयी विचारत असतात. त्यामुळे आज ईसीजी ची संकल्पना सोप्या भाषेत सांगावीशी वाटते आहे.

ईसीजी म्हणजे आपल्या हृदयात सुरु असलेल्या विद्युत प्रवाहाचा आलेख. हृदय हे एक अद्भुत इंजिन आहे. हृदयातील पेशी विद्युतप्रवाह तयार करतात आणि वाहून पण नेतात. हाच विद्युतप्रवाह छातीवर आणि हातापयांवर इलेक्टरोड किंवा वायर लाऊन मोजला जातो आणि त्याचा आलेख काढल्या जातो. हा आलेख बघून हृदयात विद्युतप्रवाह कसा सुरु आहे हे कळते. त्यावरून हृदयाचे काम कसे सुरु आहे ह्याचा अंदाज लावता येतो. त्यामुळे हृदयाच्या तपासणी मध्ये जास्त माहिती मिळून निदान आणि उपचारात मदत होते. कुठलाही शारीरिक त्रास किंवा दुष्परिणाम नसलेली ही वैद्यकीय चाचणी महत्वाची निदाने करून जाते.

आपल्याला रुग्णालयात दोन प्रकारचे ईसीजी साधारणतः दिसतात. पहिला म्हणजे कागदावर छापलेला. आधी हा छापलेला ईसीजी लांब पट्टीवर छापून यायचा . आजकाल ए4 साईज वर छापून येतो. ह्या ईसीजी मध्ये 12 लीड्स किंवा 12 वेगवेगळे आलेख असतात. म्हणून ह्याला 12 लीड ईसीजी म्हणतात. ह्या 12 लीड वेगवेगळ्या दृष्टीकोनातून हृदयाचा आलेख काढतात. त्यामुळे हृदयाच्या वेगवेगळ्या भागांची माहिती मिळते. ह्या प्रकारचा ईसीजी निदानासाठी उत्तम असतो. दुसऱ्या प्रकारचा ईसीजी म्हणजे मॉनिटर वर सतत दिसणारा ईसीजी. रुग्ण भरती असला की त्याच्या हृदयाच्या गतीवर डोळा ठेवण्यासाठी असा मॉनिटर वापरतात. हृदयाचे ठोके खूप मंद झाले किंवा खूप वेगात झाले तर कळावे म्हणून अशा इसीजीचा वापर होतो. ह्यात साधारणतः एकाच लीड चा वापर पुरेसा असतो. अशा मॉनिटर वर ईसीजी सोबतच रक्तदाब(बीपी), श्वासाचा दर आणि रक्तातील ऑक्सिजन प्रमाण हे सुद्धा दिसतात.

छातीत दुखल्यावर ईसीजी का काढतात?
छातीत दुखण्याची बरीच कारणे असू शकतात. त्यातील एक सगळ्यात महत्वाचे कारण म्हणजे हृदयविकार किंवा हार्ट अटॅक. हृदयाला रक्तपुरवठा कमी पडला तर हृदयाचे स्नायू दुखावतात. त्यामुळे छातीत दुखू लागते. अशा वेळी ईसीजी मध्ये सामान्य ईसीजी पेक्षा वेगळे असे काही ठराविक बदल दिसून येतात. पेशंट ची लक्षणे हृदयरोगाची असतील आणि ईसीजी मध्ये हृदयरोगाची चिन्हे असतील तर डॉक्टर लगेच महत्वाची पाऊले उचलून इलाज सुरु करतात. जर लक्षणे किंवा ईसीजी मधील बदल ह्यात काही शंका असेल तर ईसीजी पुन्हा करून बघणे किंवा ट्रोपोनिन नावाची रक्ताची तपासणी करणे असे काही आणखी मार्ग असतात. ईसीजी हा हृदविकाराच्या प्राथमिक तापसणीमधील एक अविभाज्य घटक आहे.
ह्याशिवाय फुफ्फुसात रक्ताची गाठ अडकणे (इंग्रजीमध्ये प्लमोनरी एम्बोलीसम) सारख्या आजारात सुद्धा छातीत दुखते. त्यातही ईसीजी मध्ये काही विशिष्ट बदल दिसून येतात. त्यामुळे हृद्यविकाराशिवाय इतर काही छातीत दुखण्याचा आजारांमध्ये ईसीजी मुळे निदान होण्यास मदत होते. जर पुन्हा पुन्हा केलेल्या ईसीजी मध्ये काही दोष आढळत नसेल तर हृदयविकार असण्याची शक्यता कमी होते. त्यामुळे छातीत दुखत असेल तर ईसीजी करणे आवश्यक असते.

छातीत दुखत नसेल तरीही डॉक्टर ईसीजी का काढतात?
एखादा रुग्ण गंभीर आजारी असेल तर छातीत दुखत नसतानाही त्याचा ईसीजी काढला जातो. कुठल्याही गंभीर आजारात हृदयावर परिणाम होऊ शकतो. गंभीर आजारात हृदय कसे काम करते आहे ह्यावर उपचाराचे बरेच निर्णय ठरतात. उपचारानंतर त्याचा कसा परिणाम झाला आहे हे कळण्यासाठी ईसीजीची मदत होऊ शकते. उदा: किडनी निकामी झाल्यास शरीरातील पोटॅशिअम खूप वाढू शकते. त्याचा हृदयावर परिणाम होऊन रुग्ण दगाऊ शकतो. अशा वेळी ईसीजी वर काही चिन्हे दिसतात. पोटॅशिअम नियंत्रणात आल्यावर ही चिन्हे जातात. अशाच प्रकारे हृदयरोगतील काही रुग्णांमध्ये छातीत दुखत नाही. फक्त दम लागतो. ईसीजी मुळे अशा पेशंट चे निदान करणे सोपे होते.
हृद्यविकाराशिवाय हृदयाचे इतरही बरच आजार असतात. ह्या सगळ्यात ईसीजी मुळे बरीच माहिती मिळून निदान होण्यास मदत होते. ह्यातील हृदयातील विद्युतप्रवाहाचे आजारही असतात. हृदयाची गती कमी किंवा जास्त होणारे आजार ओळखण्यासाठी ईसीजी अत्यावश्यक आहे.
ईसीजीच्या अशा विविध आजारातील निदानक्षमतेमुळे ईसीजीचा वापर सढळ झाला आहे. त्यामुळे फक्त छातीत दुखल्यावरच ईसीजी काढतात असे नाही.

ईसीजी नॉर्मल नसेल तर?
ईसीजी मधील काही दोष हे विशिष्ट प्रकारात बसणारे असतात. ज्यामुळे पेशण्टला कधी कधी काहीही त्रास होत नसतो. पण डॉक्टर त्यावर उपचार सुचवतात. उदाहरणार्थ स्ट्रोक किंवा अर्धांगवायू झालेल्या रुग्णाचा ईसीजी केला. त्यात असे आढळले की हृदयाची गती अनियमित आहे. पेशंट ला हृदयाची कुठलीही लक्षणे नव्हती पण हृदयाच्या अनियमित ठोक्यांमुळे स्ट्रोक झाला. अशावेळी डॉक्टर उपाय सुचवतात. काही दोष हे ठराविक प्रकारात बसणारे किंवा ठरीव आजाराशी संबंधित नसतात. अशा वेळी ईसीजी मधील या बदलांना दोष म्हणणे पण अतिशयोक्ती होऊ शकते. ईसीजी मधील हे बदल त्या व्यक्तीची ठेवण असू शकते. अशा वेळी खात्री झाल्यावर डॉक्टर अशा बदलांकडे दुर्लक्ष करतात. त्यामुळे ईसीजी हा नेहमी पेशंटची लक्षणे व तपासणी ह्यांच्या सोबत पडताळून बघावा लागतो. बरेचदा वरकरणी ऍबनॉर्मल दिसणारा ईसीजी त्या पेशंट साठी नॉर्मल असू शकतो. आणि वरकरणी साधे वाटणारे बदल त्या पेशंटसाठी गंभीर असू शकतात.

बरेचदा डॉक्टर जुना ईसीजी मागतात तो का?
वर सांगितल्या प्रमाणे प्रत्येकाची ईसीजी ची ठेवण थोडी वेगळी असू शकते. अशा वेळी ईसीजी आधीच्या इसीजीशी पडताळून बघितल्यास बदल नवीन आहेत का नेहमीच्या ठेवणीतला आहे हे बघता येते. काही बदल किंवा दोष हे जुन्या हृदविकारामुळे झालेले असू शकतात. ईसीजी मधील दोष बघून डॉक्टर हृयविकाराची तपासणी व उपचार सुरु करायचे का असा विचार सुरु करतात.अशा वेळी आधीचा ईसीजी बघून नवीन बदल नाही ना ही खात्री करता येते. ईसीजी मधील नवीन बदलांकडे विशेष लक्ष द्यावे लागते. जर बदल नवीन नसतील तर चिंता कमी होते. हेच हृदयाच्या गतीबद्दल सुद्धा होते. म्हणून आपला जुना ईसीजी डॉक्टरांकडे जाताना सोबत असल्यास बरीच मदत होते.

दोन डॉक्टरांचे एकाच ईसीजी बद्दल निदान वेगळे असू शकते का?
ईसीजी मधील काही दोष हे अगदी विशिष्ट व ठळक असतात. त्यांचे निदान हे फक्त ईसीजी वर करता येते. अशा निदानांमध्ये शक्यतोवर फरक आढळत नाही. पण ईसीजी मधील काही दोष हे निदान करण्यास कठीण असतात. त्यात पेशंट ची लक्षणे व तपासणी ह्यांच्याशी पडताळणी करावी लागते. अशावेळी डॉक्टरांच्या निदानांमध्ये / मतांमध्ये फरक पडू शकतो.

ईसीजी विषयी मला पेशंट किंवा मित्रांनी  विचारलेले नेहमीचे प्रश्न मी निवडले आहेत. तुम्हालाही काही प्रश्न असतील तर नक्की विचारा. लेख आवडला तर नक्की शेअर करा.